Suriyalı Mikayıl/Mixail (süryanicə. ܡܝܟܐܝܠ ܣܘܪܝܝܐ; ing. Michael the Syrian; rus. Михаил Сириец; d. 1126, Meliten/Malatya, Danişməndli bəyliyi – ö. 1199, Meliten/Malatya, Rum Səlcuqlu Sultanlığı) — süryani əsilli tarixçi, keşiş, 1166–1199–cu illərdə Suriya pravoslav/ortodoks kilsəsinin (ing. Syriac Orthodox Church) patriarxı, orta əsrlərdə süryani dilində yazılmış ən ətraflı “chronicle/salnamə” müəllifi. “Böyük Mikayıl” (süryanicə. ܡܝܟܐܝܠ ܪܒܐ; ing. Michael the Great; rus. Михаил Великий) kimi də tanınır. Salnaməsinin 1887–ci ilə aşkarlanmış (miladi 1598–ci ilə aid) yeganə [Edessa] əlyazması günümüzə gəlib çatmışdır.[1] Müəllif əsəri 1195–ci ildə yekunlaşdırsa da ölümündən sonra qardaşı onun tərcümeyi halını tamamlamış və əsərdəki hadisələrin təsvirini 1195–ci ildən 1199–cu ilədək uzatmışdır. Əsərin əlyazma orjinal süryanicə mətni girişdən, [başlıqlara bölünmüş] 21 “kitab”dan və altı əlavədən ibarətdir, 777 səhifədir. Əlyazmanın bir sürətini əldə edən fransız şərqşünas Jon–Batist Şabo (fr. Jean-Baptiste Chabot; d. 1860 – ö. 1948) onu fransız dilinə tərcümə etmiş, fransızca tərcüməni orjinal mətnlə birlikdə 4 cild şəklində nəşr etdirmişdir: I cild 1899–cu ildə, II cild 1901–ci ildə, III cild 1905–ci ildə, IV cild 1910–cu ildə. İlk üç cild fransızca tərcümə, 4–cü cild isə süryanicə orjinal mətndir.
Beləliklə, “Böyük Mikayıl salnaməsi”, XI kitab, VIII başlıqda yazılıb:
2. “Osman” — Əbu Əmr Osman ibn Əffan əl–Uməvi əl–Qureyşi (ərəb. عثمان بن عفان الأموي القرشي; rus. Абу Амр Усма́н ибн Аффа́н аль-Ума́ви аль–Кураши́;d. 574 – ö. 656) islam dininin peyğəmbəri Məhəmmədin səhabələrindən biri, Ədnani ərəblərin Qureyş qəbiləsindən, üçüncü Raşidi xəlifə (644–656); “Səid” — Osman ibn Əffanın Fatimə binti əl–Validdən (ing. Fatima bint Al–Walid) doğulan oğlu; “Yezdəgird” — III Yezdəgird (yeni farsca. یزدگرد; d. 624 – ö. 651) sasanilər soyundan 38–ci və ya sonuncu Eranşəhr [Eran və Aneran] şahənşahı (632 – 651); “Secestan” — Sistan, [süryanicə mətndə] Sakastan; “Tayaye”lər — müsəlmanlar; Süryani/assuri/asoru dilindən rus dilinə çevirdi: Rauf Əlişir oğlu Hüseynzadə (rus. Рауф Алишир оглу Гусейн–заде; d. 25 aprel 1929, Bakı) — azərbaycanlı alim, tarix elmləri doktoru, ilk azərbaycanlı assuroloq”.
[2] Гусейнов 1960, стр. 42–43: «В 961 году (греков — 650 г. н. э.) Осман послал своего сына Саида в погоню за персидским царем. Иездигерд, после пятилетнего скрытного пребывания в Седжестане, вышел и пошел к Куфе. Саид овладел всеми городами и дошел до Мерва. Иездигерд, полагая, что жители не предадут его, вышел и укрылся на мельнице. Один тюрок убил его в этом месте и отправил его голову марзбану города. Последний, видя, что его царь убит, открыл город тайайе. Саид взял корону персидского царства и послал ее Осману, а тот отправил ее в Каабу, — где она и находится.»
[3] Chronique de Michel le Syrien, Tome IV, 1963, p. 422.
[4] Chronique de Michel le Syrien, Tome II, 1901, p. 430.
Гусейнов Р. А. Сирийские источники XII–XIII вв. об Азербайджане. Баку: Издательство АН АзССР, 1960, 181 стр.
Beləliklə, “Böyük Mikayıl salnaməsi”, XI kitab, VIII başlıqda yazılıb:
“961–ci ildə (yunanların — b. e. 650–ci ili) Osman oğlu Səidi fars hökmdarının arxasınca təqibə göndərdi. Yezdəgird beş il gizləndiyi Secestandan çıxdı və Kufəyə yollandı. Səid bütün şəhərləri ələ keçirərək Mərvə çatdı. Yezdəgird sakinlərin onu satmayacağını düşündü, çıxdı və dəyirmanda gizləndi. Bir türk onu bu yerdə öldürdü və başını şəhərin mərzbanına göndərdi. Sonuncu hökmdarının öldürüldüyünü görüb şəhəri tayayelərə açdı. Səid fars hökmdarının tacını götürdü və Osmana göndərdi, o isə onu Kəəbəyə yolladı, — hansı ki, hələ də ordadır.”[q.1][q.2]
Qeydlər:
1. Rauf Hüseynzadənin Jon–Batist Şabonun nəşr etdirdiyi süryanicə mətndən[3] istifadə edərək hazırladığı rusca tərcüməni[2] J. B. Şabonun hazırladığı fransızca tərcümə[4] ilə qarşılaşdıraraq öz dilimizə çevirdik. 2. “Osman” — Əbu Əmr Osman ibn Əffan əl–Uməvi əl–Qureyşi (ərəb. عثمان بن عفان الأموي القرشي; rus. Абу Амр Усма́н ибн Аффа́н аль-Ума́ви аль–Кураши́;d. 574 – ö. 656) islam dininin peyğəmbəri Məhəmmədin səhabələrindən biri, Ədnani ərəblərin Qureyş qəbiləsindən, üçüncü Raşidi xəlifə (644–656); “Səid” — Osman ibn Əffanın Fatimə binti əl–Validdən (ing. Fatima bint Al–Walid) doğulan oğlu; “Yezdəgird” — III Yezdəgird (yeni farsca. یزدگرد; d. 624 – ö. 651) sasanilər soyundan 38–ci və ya sonuncu Eranşəhr [Eran və Aneran] şahənşahı (632 – 651); “Secestan” — Sistan, [süryanicə mətndə] Sakastan; “Tayaye”lər — müsəlmanlar; Süryani/assuri/asoru dilindən rus dilinə çevirdi: Rauf Əlişir oğlu Hüseynzadə (rus. Рауф Алишир оглу Гусейн–заде; d. 25 aprel 1929, Bakı) — azərbaycanlı alim, tarix elmləri doktoru, ilk azərbaycanlı assuroloq”.
İstinadlar:
[1] Гусейнов 1960, стр. 20. [2] Гусейнов 1960, стр. 42–43: «В 961 году (греков — 650 г. н. э.) Осман послал своего сына Саида в погоню за персидским царем. Иездигерд, после пятилетнего скрытного пребывания в Седжестане, вышел и пошел к Куфе. Саид овладел всеми городами и дошел до Мерва. Иездигерд, полагая, что жители не предадут его, вышел и укрылся на мельнице. Один тюрок убил его в этом месте и отправил его голову марзбану города. Последний, видя, что его царь убит, открыл город тайайе. Саид взял корону персидского царства и послал ее Осману, а тот отправил ее в Каабу, — где она и находится.»
[3] Chronique de Michel le Syrien, Tome IV, 1963, p. 422.
[4] Chronique de Michel le Syrien, Tome II, 1901, p. 430.
Ədəbiyyat:
Chronique de Michel le Syrien, patriarche jacobite d'Antioche (1166–1199). Éditée pour la première fois et traduite en français par J.B. Chabot. Tome IV (Texte syriaque). Paris: Ernest Leroux, 1910, 777 pages, réimpression anastatique. Bruxelles: Culture et Civilisation, 1963.Гусейнов Р. А. Сирийские источники XII–XIII вв. об Азербайджане. Баку: Издательство АН АзССР, 1960, 181 стр.
