Fransa Milli Kitabxanasında (fr. Bibliothèque nationale de France) saxlanılan əlyazmadan (əsərin bilinən ən qədim əlyazmasıdır: əlyazma müəllif nüsxəsi deyil, 341 səhifədir, üzərindəki qeydə əsasən naməlum şəxs tərəfindən hicri 666–667–ci yəni miladi 1267–1269–cu illərdə istinsah edilib) istifadə edən fransız şərqşünas, professor Oktav Uda (fr. Octave Houdas; d. 1840 – ö. 1916) əsərin 1891–ci ildə ərəbcə[q.1] mətnini, 1895–ci ildə isə fransızca tərcüməsini[q.2] nəşr etdirərək bu dəyərli tarixi mənbəni Avropa tarixçiliyinə tanıtdırmışdır. Qeyd edək ki, o zaman Avropa tarixçiliyinə təkcə qeyd etdiyimiz əlyazma məlum idi. Daha sonralar Britaniya Muzeyində əsərin ərəbcə 94 vərəqlik natamam siyahısı və (Türkiyədə) Mükrimin Halil Yinançın (d. 1900 – ö. 1961) şəxsi kitabxanasında XIII əsrdə (700/1300–1301–ci ildə) farscaya tərcümə edilmiş (293 səhifəlik) qısaldılmış versiyası aşkarlanmışdır.
Əsərin bilinən bütün əlyazmalarından istifadə edən akademik, tarix elmləri doktoru Ziya Bünyadov əsərin tarixçilikdə ilk kritik/tənqidi nəşri üçün ərəbcə mətni yenidən hazırlamış və rus dilinə tərcümə etmişdir. Onun bu işi AMEA Şərqşünaslıq İnstitutu ilə birlikdə Rusiya Elmlər Akademiyası tərəfindən 1996–cı ildə Moskvada nəşr edildi: əsər girişdən və 108 başlıqdan (zikrdən) ibarətdir və 46–108–ci başlıqlarda Azərbaycan üçün önəmli məlumatlar verilir. Bu əsərdə Azərbaycanın türk əhalisi ilə bağlı verilmiş bəzi qeydləri nəzərdən keçirək:
1) 72–ci başlıqda/zikrdə yazılıb:
"[Sultan] Toğrulun qızı məleykəni müşayət edən hacib Əli Hilata döndüyü zaman, — biz bu barədə artıq // danışmışdıq, Şərəf əl–Mülk bundan çox narahat idi. O, Arrana yola düşdü, belə ki, oranın sərvəti boldur və türkmənlərin mərkəzidir. O, Muğanda dayandı və vergi almaq üçün öz əmələlərini [türkmən] tayfalarına göndərdi."[3]
2) 99–cu başlıqda/zikrdə yazılıb:
"Qış gələndə İzzədin sultana xəbər göndərdi ki, tatarlar artıq Uçandan çıxıb onun tərəfinə irəliləməyə başlayıblar, belə ki, onlar sultanın Maxanda olmağından əmin oldular. O, sultana Arrana qayıtmağı tövsiyyə edirdi, çünki ordu onun dağlarında və sıx meşələrində möhkəmlənmişdi. Bundan əlavə orada o qədər türkmən var ki, əgər onlar bir yerə toplansalar bu qarışqa sürüsünə və ya çəyirtkə buluduna bənzəyər."[1][q.3]
3) 101–ci başlıqda/zikrdə yazılıb:
"Arranda olan tatarlar [ordunun] toplandığını eşitdikləri zaman Uçandakı öz əsas qüvvələrinin yanına döndülər, orda onların çoxluğundan daracaqlıq idi."[4]
Qeydlər:
1. Baxın: https://archive.org/details/recueildelettres00houd2. Baxın: http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k54424996.r=Nasavi
3. Maxan — (ən–Nəsəvi və Yaqut əl–Həməvinin XIII əsrdə verdiyi məlumata əsasən) Güney Azərbaycanda, Qaradağ dağlarında orta əsrlərdə mövcud olmuş qala idi.[2] Uçan şəhəri hazırda da mövcuddur. Adı dəyişdirilmişdir: Bostanabad adlanır. Əhalisi tamamən türk olan Bostanabad şəhəri Güney Azərbaycanda, Şərqi Azərbaycan ostanının eyniadlı şəhristanında yerləşir və şəhristanın inzibati mərkəzidi.
İstinadlar:
[1] ан–Насави 1996, стр.
266, ٢٥١: «А когда пришла зима, 'Изз ад–Дин сообщил султану о том, что
татары уже двинулись из Учана в его сторону, так как они убедились, что
султан находится в Махане. Он советовал ему возвратиться в Арран, так
как войска укрепились в его горах и чащах. Кроме того, там столько
туркмен, что если они соберутся, то будут как скопища муравьев или тучи
саранчи.» [2] ан–Насави 1996, стр. 266, ٢٥٠, 366.
[3] ан–Насави 1996, стр. 200, ١٨٤–١٨٥: «Когда хаджиб 'Али возвратился в Хилат, сопровождая малику — дочь [султана] Тогрула, — как мы об этом уже // говорили, Шараф ал-Мулк был очень встревожен этим. Он направился в Арран, так как он изобилует богатством и является средоточием туркмен. Он остановился в Мукане и разослал своих 'амилей в племена [туркмен] для взимания податей.», «و لمّا رجع الحاجب إلی خلاط و اتصحب الملکة بنت طغرل، علی ماسبق شرحه، انزعج لذلک شرف الملک، فسار نحر أرّان، إذهی مثار الأموال محتشد الترکمان. فأقام بموقان و فرق عمّاله فی قبائلهم لجبایة الحقوق.»
[4] ан–Насави 1996, стр. 272, ٢٥٦: «Когда находившиеся в Арране татары услышали о сборе [войск], они вернулись к своим главным силам в Учан, где было тесно от их множества.», «لمّا سمع التاتار المقیمون بأرّان باجتماعهم، عادوا الی معظم جموعهم و مزدحم أفواجهم بأوچان.»
Ədəbiyyat:
Шихаб ад–Дин Мухаммад ибн Ахмад ан–Насави. Сират ас–султан Джалал ад–Дин Манкбурны (Жизнеописание султана Джалал ад–Дина Манкбурны). Издание критического текста, перевод с арабского, предисловие, комментарий, примечания и указатели 3. М. Буниятова; Редактор: Л. В. Негря; Отделение истории РАН; Институт востоковедения АН АР; Серия Памятники письменности Востока: CVII. Москва: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1996, 798 (423+ ٣٠٧+LXVIII) стр. ISBN 5-02-016790-8